Handhaving

Inhoudsopgave

• 1. Wat is handhaving?
• 2. Hoe gebruik je handhaving?
• 3. Achtergrondinformatie
• 4. Contactgegevens

1. Wat is handhaving?

Algemeen

In onze maatschappij gelden allerlei regels. Een groot deel van de regels is vastgelegd in wetten. Overtreding van de regels kan leiden tot handhaving en sancties, oftewel straffen. De basis hiervoor ligt onder andere in het strafrecht. Daarnaast kan ook sprake zijn van bestuursrechtelijke handhaving en sancties. Het kan zelfs zijn dat je voor hetzelfde feit zowel strafrechtelijk als bestuursrechtelijk bestraft wordt. Als een bedrijf bijvoorbeeld een milieuwet overtreedt, kan dit bestuursrechtelijk bestraft worden met een boete of dwangsom. Maar als ook nog vermoed wordt dat de regels bewust zijn overtreden, kan daarnaast ook strafrechtelijk onderzoek worden gedaan. In deze tekst bespreken we de handhaving in het algemeen. Voor de tekst over bestuursrechtelijke handhaving en sancties. En voor strafrechtelijke handhaving en sancties.

Met handhaving bedoelen we de activiteiten van de overheid om te zorgen voor naleving van wetten en regels. Handhaving is gericht op twee soorten gedrag. Dit zijn:

1. Gedrag dat we niet willen verbieden, maar wel willen regelen.
   Het gaat om veel verschillende gedragingen. Bijvoorbeeld bij economische activiteiten, in het wegverkeer en bij recreatie. Toezicht en handhaving vallen hierbij samen: beiden hebben als doel dat mensen zich houden aan de regels die de samenleving ordenen. Dit type gedrag wordt met name bestuursrechtelijk gehandhaafd. Zie hierover de pagina bestuursrechtelijke handhaving en sancties.
2. Gedrag dat we streng verbieden.
   Handhaving is dan meer gericht op bestrijding dan op naleving. Het gaat hierbij om opsporing, vervolging en berechting door politie, openbaar ministerie en de rechterlijke macht. Dit type delicten wordt met name strafrechtelijk gehandhaafd. Zie hierover de pagina strafrechtelijke handhaving en sancties. Overigens heeft handhaving hier ook het doel om het gedrag te voorkomen: door een straf te verbinden aan het verrichten van de gedraging, gaat daarvan een afschrikwekkende werking uit. Dat zal voor een aantal burgers en bedrijven voldoende reden wezen de gedraging niet meer te verrichten.

Kenmerken handhaving

• Handhaving (bestuursrechtelijk en strafrechtelijk) is een instrument dat een wettelijke basis dient te hebben. Het is een formeel beleidsinstrument.
• Direct beleidsinstrument. Handhaving wordt gedaan door de overheid. Handhaving zorgt ervoor dat mensen zich houden aan bepaalde ge- of verboden.
• Handhaving is een effector. Daarmee bedoelen we dat het gedragsverandering stimuleert. Voor de realisatie van beleidsdoelen is het dus belangrijk dat er toezicht is op de naleving van regels.
• Handhaving is een repressief instrument. Het is onderdrukkend, omdat je gedrag bestraft dat je niet wilt.
• Verticaal instrument. Handhaving is van bovenaf door de overheid.

Voordelen

• Met handhaving kan het gedrag van de doelgroep goed worden beïnvloed.
• Er is een ruime keuze uit handhavingsinstrumenten: bestuursrechtelijk bestaat uit het instrumentarium uit de last onder dwangsom, de last onder bestuursdwang en bestuurlijke boete. Strafrechtelijke sancties kunnen variëren van boete, taakstraf tot vrijheidsbeperkende- of vrijheidsbenemende sancties.

Nadelen

• Kosten van handhaving kunnen hoog zijn.

Terug naar boven

2. Hoe gebruik je handhaving?

Denk bij de vormgeving van handhaving aan de volgende aandachtspunten:

• Handhaafbare normen
  Open normen en ruim omschreven voorschriften zijn vaak niet gemakkelijk uit te leggen. Bij het vaststellen van dit soort regels moet je dan ook goed rekening houden met de handhaafbaarheid ervan. Steeds zal moeten vaststaan wie waarvoor verantwoordelijk is en wat er gebeurt als regels overtreden worden.
• Pakkans en de kans op een straf
  Hoeveel controle door de overheid is er? En wat is de kans dat je bestraft wordt? Maar ook vooral wat denkt de doelgroep dat de kans is dat je gepakt wordt? Het succes van regels en de naleving ervan hangt nauw samen hiermee. Op het terrein van belastingen of in het verkeer denken burgers dat de pakkans groot is. Het bekend maken dat op bepaalde overtredingen streng gecontroleerd en gestraft gaat worden, straalt uit dat de pakkans en de kans op een straf groter worden. Dat zal ervoor zorgen dat een deel van de doelgroep het gedrag niet meer zal vertonen.
• Preventie of repressie
  Bij preventieve handhaving probeert de centrale overheid burgers en bedrijven te verleiden om zich uit zichzelf aan de wet te houden. Naleving wordt aangemoedigd door bijvoorbeeld subsidies, voorlichting en overleg. Bij repressieve handhaving wordt er juist gezorgd voor naleving van de regels door afschrikking. Bijvoorbeeld door hard te straffen. Bij de keuze voor preventieve of repressieve handhaving, of een combinatie ervan, kun je kijken naar diverse factoren. Dit zijn de economie, de media en publieke opinie, de politiek en de beschikbare techniek.
• Naleving

Deze checklist is een handig hulpmiddel bij handhaving. De checklist is een opsomming van aandachtspunten in de vorm van vragen. Het antwoord op die vragen geeft een indruk hoe goed een regel te handhaven is en of hij nageleefd gaat worden. Ook zijn er enkele aandachtspunten genoemd die mogelijk zwakke punten zouden kunnen helpen oplossen. Voor meer informatie over naleving en het interventiekompas. 

Effectiviteit

Handhaving is effectief als de kosten lager zijn dan de baten. Met de baten bedoelen we dat er een afname moet zijn van gedrag waarbij de regels worden overtreden. Als het aantal overtredingen niet of niet genoeg afneemt, is de handhaving niet effectief. Het is meestal niet bekend hoeveel het kost om te voorkomen dat een regel overtreden wordt. Wel is het zo dat de straf bij overtreding van invloed is op de kans op het strafbare gedrag. Sommigen zullen het gedrag laten zien ook al staat hier een heel hoge straf tegenover. Straf is in dit geval geen effectief instrument. Hetzelfde geldt voor de pakkans. Als de pakkans laag is, worden de regels vaker overtreden dan bij een hoge pakkans. Effectiviteit van straffen wisselt per soort overtreding en per soort straf. Voor overtredingen door gedrag dat de meeste mensen niet netjes vinden, is handhaving gemakkelijker en effectiever is dan voor het overtreden van regels die mensen niet zoveel kunnen schelen.

Slaagfactoren

• Handhaving werkt beter als verkeerd gedrag de overtreder meer kost dan goed gedrag.
• Beleid en regelingen eenvoudig houden, helpt voor de naleving ervan. Dit doe je door bijvoorbeeld weinig uitzonderingen te maken.
• Het geven van een subsidie, extra heffingen of prijsregulering kunnen naleving verbeteren.
• Als je de doelgroep, uitvoeringsorganisatie en handhavers al vroeg laat meedenken bij de ontwikkeling van nieuw beleid, krijg je meer steun ervoor.
• Geef de doelgroep een deel van de verantwoordelijkheid voor het slagen van het beleid door zelfregulering.

Faalfactoren

• De handhavende maatregel wordt niet serieus genomen, waardoor hij niet wordt nageleefd.
• Als beleid niet voldoet aan de verwachtingen en opvattingen van de doelgroep over de overheid, dan is de kans groot dat de regels worden overtreden. Hierbij is opvoeding belangrijk en misschien kan scholing helpen bij het volgen van de regels.
• Als de kosten, straf en pakkans van het overtreden van een regel te laag zijn, heeft handhaving geen effect.

Valkuilen en tips

• Krijg steun binnen de doelgroep door goede informatie en maak de handhaving simpel en helder.
• Zorg dat de verschillende regels goed op elkaar afgestemd zijn en kloppen.
• Zorg dat handhavers krijgen wat ze nodig hebben en goed zijn opgeleid.

Terug naar boven

3. Achtergrondinformatie

Handhaving wet- en regelgeving

Hoofdstuk 5 Algemene wet bestuursrecht Art 5:11 t/m 5:36. Hierin staan regels hoe handhaving moet plaatsvinden in het bestuursrecht.

Internationale regel

Ook regelgeving met een internationale oorsprong moeten worden nageleefd. Een deel daarvan, zoals bijvoorbeeld EU-richtlijnen, is opgenomen in de Nederlandse wet- en regelgeving. De handhaving van deze regels volgt dan dus ook het stramien van het gekozen Nederlandse sanctiestelsel. Een ander deel zijn regels die komen uit internationale verdragen waarbij Nederland partij is. Voorbeelden zijn de International Labour Organization (ILO) verdragen, het Europees Sociaal Handvest (ESH) en het Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (BuPo). Deze zijn niet omgezet in nationale regelgeving. De wetgever moet bij het maken van nieuwe regels controleren of de nieuwe regels niet in strijd zijn met deze of ander internationale verdragen. Bij bepalingen van internationaal recht die voor iedereen gelden, kan de rechter nationale wetten en regels hieraan toetsen. Dit geldt bijvoorbeeld voor artikel 26 BuPo, waarin een algemeen discriminatieverbod staat.

Terug naar boven

4. Contactgegevens

• Ministerie van Justitie en Veiligheid > Sector Juridische Zaken en Wetgevingsbeleid (JZW)

Terug naar boven

Laatst gewijzigd op: 26-6-2023