Na jarenlange voorbereiding experimenteerde het ministerie van BZK bij de Europees Parlementsverkiezing in 2024 in vijf gemeenten met een nieuw stembiljet. Alle bij de test betrokken doelgroepen ervoeren verbetering: van makkelijker kiezen tot sneller tellen. Projectleider Eveline van Dijck en beleidsmedewerker Mayella Deelstra: ‘Uit oogpunt van gedrag is dat bijzonder: meestal vinden mensen de formulieren die ze gewend zijn juist fijner.’
Tot 2007 stemden de meeste Nederlandse gemeenten met stemcomputers. Maar toen onderzoeken uitwezen dat computers nooit betrouwbaar genoeg kunnen zijn voor dit belangrijke democratische proces, kwam overal het papieren stembiljet terug. Daarmee kwamen ook de nadelen van die biljetten voor gebruikers weer boven. Ten eerste de lappen papier die nodig zijn om de grote aantallen kandidaten op te sommen. Dat formaat maakt ze onhandelbaar en onoverzichtelijk. Ten tweede de benodigde tijd en energie om de uitgebrachte stemmen handmatig te tellen.
Vanaf 2012 begon dan ook een jarenlange zoektocht naar een alternatief stembiljet. Buitenlandse modellen bestuderen, voor- en nadelen onderzoeken, alternatieven ontwerpen en testen. Steeds met één doel voorop: het gemak voor alle gebruikers verbeteren.
Alle doelgroepen betrekken
In 2022 was het dan zover: de Tijdelijke experimentenwet nieuwe stembiljetten maakte het mogelijk om nieuwe modellen uit te proberen als onderdeel van echte verkiezingen. Op dat moment raakte Eveline van Dijck betrokken als projectleider van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. ‘We vragen niet alleen kiezers naar hun ervaring’, benadrukt zij. ‘Het gaat om iedereen die bij het verkiezingsproces betrokken is. Denk aan de drukkers die de biljetten op tijd in de benodigde aantallen moeten leveren. Medewerkers van de gemeenten die het logistieke proces van de verkiezingen regelen. En de ongeveer 100.000 vrijwilligers die helpen op de stembureaus en bijvoorbeeld tot ’s avonds laat staan te tellen.’
Opbouw werkt goed voor kiezer
Het geteste stembiljet bestaat uit twee delen: bovenaan staan de logo’s en de namen van de partijen; daaronder de nummers van de kandidaten. Als kiezer kies je eerst één partij en daarna één kandidaat van die partij en maak je dus in totaal twee vakjes rood. Van Dijck: ‘Eerder concludeerden onder meer gedragswetenschappers al uit tests met kiezers dat de opbouw van dit stembiljet begrijpelijk is en goed werkt. Daarbij keken ze ook naar specifieke doelgroepen, zoals laaggeletterden. En blinden en slechtzienden kunnen makkelijker zelfstandig stemmen door het biljet zelf in een speciale, herbruikbare mal te schuiven.’
Verbetering op begrijpelijkheid en formaat
Het experiment maakte duidelijk dat alle doelgroepen het nieuwe stembiljet ook in de praktijk goed ontvangen. Eén grote en vier kleine gemeenten stemden ermee bij de Europees Parlementsverkiezing in juni 2024. Direct na afloop ondervraagde kiezers reageerden heel positief, vertelt beleidsmedewerker Mayella Deelstra. ‘Voor begrijpelijkheid scoorde het nieuwe stembiljet op een schaal van 1 tot 5 een 4,7 tegenover een 4,4 voor het huidige stembiljet. Dat klinkt niet zo indrukwekkend, maar voor een stembiljet is dat een groot verschil. Bij formaat ging de score zelfs van een 2,8 voor het huidige stembiljet naar een 4,7 voor het nieuwe. Uit oogpunt van gedrag is die positieve reactie bijzonder: meestal vinden mensen de formulieren die ze gewend zijn juist fijner.’
Makkelijker controleren, sneller tellen
Ook andere betrokkenen reageerden positief. Van Dijck: ‘Gemeenten zijn blij dat het nieuwe stembiljet makkelijker te vervoeren is. Deze kunnen na het tellen in dezelfde boxen als waarin ze gebracht zijn, terwijl je de huidige biljetten moet oprollen voor vervoer in de stembussen. Die zijn door hun grootte onhandig voor transport. Stembureauleden vonden het fijn dat je het nieuwe stembiljet in één oogopslag kunt checken op geldigheid. Het tellen ging daardoor sneller. Die ervaring is belangrijk. Een leuke bijkomstigheid daarbij: de biljetten bleken makkelijk stapelbaar doordat er linksboven een hoekje af is. Dat hadden we van tevoren niet voorzien: dat hoekje is bedoeld om blinden en slechtzienden te laten voelen welke kant van het stembiljet ze voor zich hebben.’
Communicatie: kiezersreis volgen
Om het nieuwe stembiljet echt tot een succes te maken, is communicatie essentieel, stelt Deelstra. ‘Om dat goed te doen, hebben we de reis van de kiezer in aanloop naar de verkiezingen in kaart gebracht. Op welke momenten hebben zij contact met de gemeente en kunnen we ze informeren over het nieuwe stembiljet? Ook daarbij is gedrag heel belangrijk. Je kunt bijvoorbeeld een brief met extra informatie en een link naar de website toevoegen bij het verzenden van de stempassen. Maar we weten dat veel mensen die envelop pas openen als ze naar het stemlokaal gaan. Daarom hebben we het nieuwe stembiljet al op de envelop benoemd.’
Soepele ervaring voor iedereen
‘Ook de fysieke ervaring telt. Daarvoor hebben we oefenmomenten georganiseerd en stembureauleden getraind, zodat ze het stembiljet alvast in handen gehad hebben. Bij de ingang van de stemlokalen stonden banners met een korte uitleg. En stembureauleden checkten nog eens of mensen bekend waren met het nieuwe stembiljet en boden aan om het eerst te oefenen. Door zo de hele reis van de doelgroep te volgen, maken we de ervaring voor iedereen zo soepel mogelijk.’
Ook de gebruiker centraal zetten bij nieuw beleid?
Op de website Gebruiker Centraal vind je inspiratie en activiteiten voor mensgericht denken en ontwerpen bij de ontwikkeling van overheidsdienstverlening. Volg bijvoorbeeld een training Klantreizen of ga aan de slag met gedragsevaluatie.
Laatst gewijzigd op: 5-6-2025